Theo lời giới thiệu của một cán bộ xã Mường Chanh, chúng tôi tìm đến một đám cưới của đồng bào Thái ở bản Ngố, xã Mường Chanh, huyện Mường Lát để được hòa mình vào không khí vui nhộn của một buổi lễ thành hôn. Tại đây, trước mắt tôi là hình ảnh 2 bên gia đình đang nhâm nhi những chén rượu mừng và hồ hởi hát cho nhau nghe những bài khặp truyền thống của đồng bào Thái để chúc mừng hạnh phúc cho đôi cô dâu, chú dể trong ngày vui trọng đại này. Tuy nhiên, điều ấn tượng nhất đối với chúng tôi là số lễ vật mà gia đình nhà gái mang về nhà chồng và số lễ vật mà nhà trai mang nộp nhà gái vì bị thách cưới. Với số lễ vật thách cưới vừa được chứng kiến, khiến ai cũng phải nghĩ rằng gia đình hai bên giàu có đến mức nào, thế nhưng sự thật không phải như vậy!

Câu chuyện của gia đình anh Vi Văn Tế và chị Lương Thị Sợi ở bản Piềng Tặt, xã Mường Chanh là một ví dụ buồn về chuyện thách cưới.

Một căn nhà tềnh toàng, ghép tạm bởi những tấm ván phủ lên mầu nâu xám của thời gian như minh chứng cho biết chủ nhân của nó đang trong tình cảnh thế nào. Tế sinh năm 1988, lấy vợ  cách đây 10 năm và đã có 2 mặt con. Năm 2007, sau thời gian tìm hiểu, Tế se duyên cùng Sợi. Dù hoàn cảnh gia đình Tế cũng đang rất khó khăn, nhưng nhà gái vẫn thách cưới 15 triệu đồng, theo lý giải của nhà gái, đây là khoản tiền mặt dùng để cúng ma nhà. Không dừng lại ở đó, nhà gái còn yêu cầu nhà trai nộp thêm: một con bò, ba con lợn, 10 con gà, 40 lít rượu, 80 kg gạo nếp và kèm theo nhiều lễ vật cưới hỏi truyền thống của dân tộc Thái. Tổng cộng ước tính lên đến 50 triệu đồng. Vì muốn con có vợ, không đủ tiền nên bố mẹ Tế đành phải đi vay, đi mượn để có thể đáp ứng đủ cho bên nhà gái.

Kết quả là, 10 năm sau ngày cưới, 2 vợ chồng anh Tế và chị Sợi vẫn lam lũ sớm hôm mà vẫn chưa trả hết khoản nợ thách cưới. “Cái sảy nảy cái ung”, cả hai vợ chồng đều “ba không”: không vốn liếng, không nghề nghiệp và sức khoẻ không ổn định. Anh Tế bộc bạch: “Do dân tộc mình có tục thách cưới, khi nhà gái yêu cầu bao nhiêu thì nhà trai cũng phải lo để đáp ứng đầy đủ cho nhà gái. Gia đình tôi lại  thuộc diện hộ nghèo trong bản, nhưng vì muốn tôi cưới được vợ nên bố mẹ tôi đành phải đi vay, đi mượn thêm để mua sắm đầy đủ các lễ vật thách cưới cho nhà gái. Sau ngày cưới, vì thương bố mẹ già yếu, hai vợ chồng tôi quyết định cố gắng làm ăn, kiếm tiền trả số nợ mà bố mẹ đã vay. Từ đó đến nay, vợ chồng tôi đã lam lũ, vất vả; trong khi bản thân tôi lại thường xuyên đau ốm. Vậy nên đến nay, đã 10 năm trôi qua, mà vợ chồng tôi vẫn chưa trả được hết số tiền đã nợ”.

Từ trước đến nay, tục thách cưới vốn đã bị lên án ngay chính trong cộng đồng người Thái. Nhiều bản làng, dòng họ và gia đình đã xây dựng nếp sống văn hoá mới nên hủ tục này đã bị loại bỏ. Tuy nhiên, tại Mường Lát, tập tục này vẫn còn tồn tại và gây ra những hệ luỵ buồn, gây ra sự lãng phí, tốn kém và áp lực về tài chính cho chính gia đình hai bên và của hai vợ chồng trẻ trong tương lai.

Chúng tôi được biết, nhiều gia đình người Thái ở Mường Lát chỉ vì hủ tục này mà phải vay các khoản tiền nóng để mua sắm lễ vật thách cưới, rồi sau đám cưới linh đình ấy lại ôm đống nợ, bán cả ruộng rẫy vẫn không thoát khỏi bi kịch tan gia bại sản vì vay nợ nặng lãi. Không ít chàng trai nhà nghèo không thể cưới được vợ, hoặc cưới được thì lại phải gánh nặng nợ nần nhiều năm sau đó. Bên cạnh đó, việc thách cưới cao hiện nay đã làm cho nhà trai mất dần đi sự tôn trọng đối với nhà gái, bởi lẽ khi họ cưới được dâu về thì gia đình cũng chẳng còn vốn để mà giúp đôi vợ chồng trẻ có điều kiện phát triển kinh tế nữa. Khiến cuộc sống của họ vốn đã khó khăn lại càng trở nên khó khăn thêm.

Anh Lương Văn Vanh và chị Lương Thị Thần cùng sinh ra và lớn lên từ nhỏ ở bản Chai, xã Mường Chanh. Đến lúc trưởng thành, họ đã có tình cảm sâu đậm và yêu nhau trong suốt 3 năm. Cứ nghĩ, chỉ có tình yêu thì sẽ vượt qua được tất cả để đến với nhau, nhưng khổ nỗi gia đình Vanh lại quá nghèo, không đủ khả năng đáp ứng được số tiền và các lễ vật thách cưới do phía nhà gái đưa ra, nên không thể tổ chức một đám cưới theo truyền thống của dân tộc. Vì vậy, ngay sau lễ ăn hỏi, gia đình Vanh đã thỏa thuận xin Thần về làm dâu và hứa hẹn khi nào có điều kiện thì sẽ tổ chức cưới hỏi đàng hoàng.

Theo phong tục truyền thống của đồng bào Thái, khi nhà trai chưa đáp ứng đủ các lễ vật thách cưới cho bên nhà gái thì cho dù đôi trai gái có về sống chung với nhau cũng chưa được phía bên nhà gái công nhận là vợ chồng. Vậy nên, qua gần 6 năm chung sống, Vanh và Thần đã có với nhau 2 đứa con, nhưng đến bây giờ ước mơ về một đám cưới hạnh phúc của anh chị vẫn chưa thể trở thành hiện thực. Bởi cái nghèo, cái khó về kinh tế mà gia đình nhà trai đã không thể hoàn thành tục thách cưới - luật tục xưa nay không thể thiếu trong đám cưới ở bản làng. Không có lễ vật thách cưới, Vanh không thể cưới vợ, vậy nên dù chung sống gần 6 năm  nhưng họ vẫn chưa một ngày được dòng họ công nhận là vợ chồng.

Anh Lương Văn Vanh buồn rầu tâm sự: “Bọn mình đến với nhau và yêu nhau đều được cả hai bên gia đình đồng ý. Nhưng do ngày đó, gia đình mình quá nghèo không có đủ tiền thách cưới, mà cũng chẳng thể vay mượn được ở đâu. Cho nên, ước mơ tổ chức một đám cưới đàng hoàng theo truyền thống của dân tộc với mình, khi đó là điều không thể. Ngày đó, mình và người yêu mình đã đi quá giới hạn, mang thai với nhau. Nên mình và bố mẹ mình đã sang nhà gái để làm lễ dạm ngõ và xin bố mẹ vợ cho cô ấy về ở bên nhà mình. Khi đó, gia đình mình đã hứa với gia đình nhà gái sau này có điều kiện sẽ tổ chức cưới hỏi đàng hoàng”.

Thực tế là, dù chính quyền địa phương đã và đang có những biện pháp can thiệp kịp thời như: tuyên truyền thông qua hệ thống phát thanh của xã;  tranh thủ uy tín của các già làng, trưởng bản và các trưởng dòng họ để vận động xây dựng các nội dung đổi mới trong việc cưới, việc tang và lễ hội để đưa vào hương ước, quy ước của thôn, bản… Mong muốn của cấp uỷ, chính quyền địa phương là: Thông qua những biện pháp “mưa dầm, thấm lâu” này để từng ngày thay đổi nhận thức của đồng bào, góp phần đẩy lùi được những hủ tục lạc hậu góp phần cải thiện đời sống, phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo.

Ông Lê Thế Thọ, Chủ tịch UBND xã Mường Chanh cho biết: “Đối với hủ tục thách cưới của đồng bào Thái xã Mường Chanh những năm gần đây đã giảm so với trước đây. Tuy nhiên, nhiều hộ gia đình trong xã vẫn còn bảo thủ, xem việc thách cưới là luật - tục không thể thiếu trong cộng đồng người Thái; thậm chí nhiều gia đình nhà gái còn thách cưới theo kiểu đánh đố, khiến gia đình nhà trai gặp không ít khó khăn khi cưới vợ cho con. Trước tình hình đó, trong những năm qua cấp ủy, chính quyền và các khối đoàn thể ở địa phương đã đẩy mạnh công tác tuyên truyền, vận động thông qua các hội nghị ở thôn, bản; đồng thời hưỡng dẫn Ban quản lý các bản xây dựng các chế tài xử lý đưa vào hương ước, quy ước của bản để người dân từ bỏ dần hủ tục lạc hậu này”.

Tục lệ này vốn đã “ăn sâu, bám rễ” trong nhận thức của đồng bào. Vì vậy, chúng tôi nghĩ, các giải pháp về tuyên truyền, vận động chỉ là tình thế và không khả thi bởi chưa đủ chế tài để xử lý. Thiết nghĩ, chỉ có thể đẩy lùi những hủ tục đó cần có những giải pháp mạnh mẽ và quyết liệt hơn, trong đó cần đi vào từng hộ gia đình cụ thể, mà ở đó vai trò gương mẫu của đội ngũ cán bộ, đảng viên tại cơ sở là điều hết sức cần thiết. Khi đã loại bỏ được hủ tục lạc hậu, người dân mới có điều kiện để phát triển sản xuất, góp công, góp của để chung tay xây dựng thành công nông thôn mới và nhanh chóng ra đưa Mường Lát sớm ra khỏi danh sách huyện nghèo nhất nước trong tương lai.