Nói đến Mường Lát phải kể đến dòng sông Mã hùng vĩ, nên thơ với nhiều truyền thuyết huyền bí, như truyền thuyết thần Long Mã vâng lệnh Ngọc Hoàng xuống hạ giới làm sông cứu hạn cho con người. Thần sải vó phi từ tây sang đông, đất lún sâu xuống và nước ngọt phun ra tưới mát đồng ruộng cỏ cây. Dòng sông này có rất nhiều tên gọi được chép trong sử sách, như sông Định Minh, Ngu,  Ngung, Nguyệt Thường, Hội Thường, Thanh Giang, Lễ, Hồng Cừ, Bà Mã, Tất Mã Giang… Nhưng tên khai sinh (Nậm Mã theo tiếng dân tộc Thái) và tên còn gọi đến nay (sông Mã) là nổi tiếng và có sức sống lâu dài nhất.

Đến với Mường Lát, du khách sẽ cảm nhận được những hình ảnh và tình cảm chứa chan của những người lính thời chống Pháp trong bài thơ bất hủ “Tây Tiến” của nhà thơ Quang Dũng viết năm 1948 với:

Sông Mã xa rồi Tây Tiến ơi!
Nhớ về rừng núi, nhớ chơi vơi
Sài Khao sương lấp đoàn quân mỏi
Mường Lát hoa về trong đêm hơi

Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm
Heo hút cồn mây, súng ngửi trời
Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống
Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi.

Những câu thơ trong bài thơ trên Tây Tiến của nhà thơ Quang Dũng đã phần nào miêu tả được một thời gian lao mà anh dũng, hào hùng; đồng thời, khắc họa được cảnh sắc hùng vĩ và nên thơ nơi đón nhận dòng sông Mã từ Lào trở lại đất Việt.

Sông Mã còn là nguồn cảm hứng bất tận cho những thi nhân lừng danh, những nhạc sỹ yêu quý vùng đất này, như: Lê Thánh Tông, Nguyễn Trãi, Nhữ Bá Sĩ, Ngô Thì Sĩ, Ngô Thì Nhậm,  Phan Huy Chú, Nguyễn Văn Siêu, Cao Bá Quát, Tản Đà…

Trong lịch sử xứ Thanh, vùng đất Mường Lát được biết đến không chỉ là địa bàn trọng yếu vùng “thượng nguồn sông Mã” mà còn được biết đến là vùng đất lịch sử, nơi hình thành các mường cổ của người Thái như: mường Chanh, mường Xim, mường Pùng, mường Chiềng Cồng, mường Lát, mương Ai, mường Lý… với sự hội tụ và giao thoa văn hóa của nhiều tộc người, giàu bản sắc, đa văn hóa. Các sắc thái văn hóa Thái, Mường, Mông, Dao, Khơ Mú, Kinh là những giá trị quý, góp phần làm giàu thêm kho tàng văn hóa xứ Thanh nói riêng và cả nước nói chung. Con người Mường Lát thân thiện, mến khách, nghị lực và kiên trì chống trọi với sự khắc nghiệt của thiên nhiên, giàu tinh thần sáng tạo trong xây dựng bản mường và truyền thống hào hùng trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, bảo vệ giang sơn xứ sở.

Mặc dù còn gặp nhiều khó khăn cần sự đầu tư của Nhà nước. Tuy nhiên, Mường Lát lại được thiên nhiên ưu ái ban tặng cho những cảnh sắc nên thơ, những con sông, dòng suối hùng vĩ, những bản làng trập trùng bên sườn núi, những thửa ruộng bậc thang, những nếp nhà sàn truyền thống… hòa vào đó là sắc màu của truyền thống văn hóa đa dân tộc đã tạo nên một Mường Lát khiến du khách say mê.

Đến với vùng đất Mường Lát du khách sẽ được chiêm ngưỡng các danh thắng như: Đền thờ Tư Mã Hai Đào, Chùa Đại Hóa (tại khu phố Tén Tằn, Thị trấn Mường Lát), bia tượng niệm đoàn quân Tây tiến (tại bản Sài Khao, xã Mường Lý)… thưởng thức nhiều kho tàng văn hóa dân gian đặc sắc của các tộc người và thưởng thức đặc sản ẩm thực với hương vị đậm chất bản mường.

Mường Lát nổi tiếng với điệu Khặp của đồng vào dân tộc Thái. Đây là một hình thái sinh hoạt văn hóa dân gian mà nhân dân vừa là người sáng tác nên những lời ca, vừa là “diễn viên” trình bày lời ca đó. Chính vì đặc thù mang tính cộng đồng nên Khặp Thái còn có chức năng nâng đỡ, khích lệ tinh thần, giúp bà con bản làng vượt qua khó khăn, hoạn nạn, tạo thêm sức mạnh để xây dựng cuộc sống mới với tinh thần thương yêu, đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau.

Không chỉ hấp dẫn du khách bởi vẻ đẹp nên thơ, trữ tình của cảnh sắc thiên nhiên, đến với Mường Lát để được thưởng thức những đặc sản núi rừng trứ danh. Mường Lát nổi tiếng với nhiều món ăn như: Bánh Ú, Cơm Lam, Pa-Pính-Tộp (món cá suối nướng được chế biến theo cách riêng của đồng bào Thái), canh Chuối rừng, Láp, Ốt Pho…

Đặc biệt là món Sâu Măng. Vào tháng 9, tháng 10 dương lịch, khi thời tiết se lạnh, cây măng Nứa cao quá đầu người cũng là lúc sâu măng phát triển mạnh nhất. Những con sâu trưởng thành đủ độ và béo ngậy được bà con vùng cao nơi đây tìm bắt về đem xuống các chợ truyền thống để bán hoặc nhập cho các nhà hàng. Sâu măng có thể chế biến thành nhiều món như: Xào, Chiên giòn, … hoặc ngâm rượu.

Vẻ đẹp của Mường Lát vào mùa xuân càng được tô điểm thêm bởi những rừng đào cổ thụ bất chấp cái lạnh giá của thời tiết đua nhau nở rộ, khoe sắc bên những sườn đồi trùng điệp; những chồi lá xanh non nhú lên từ cảnh cây đào mốc thếch, xù xì; những đóa mận trắng mong manh rung rinh trong gió núi, khoe sắc giữa đại ngàn; những nẻo đường quanh co, khúc khửu;  những “thiên đường mây” hư ảo, bềnh bồng phiêu lãng như biển bông trắng xóa…

Mùa xuân ở Mường Lát đi vào chiều sâu của không gian và thời gian, của cảnh vật và lòng người luôn khiến lòng người rạo rực và nhẹ nhàng khoan khoái. Những sắc màu của mùa xuân được phô bày giữa đất trời, đẹp và thanh bình như cô sơn nữ dịu dàng, hoang dại khiến người lữ khách muốn sống chậm lại để cảm nhận trọn vẹn nhất sự dung dị, gần gũi, khoáng đạt của thiên nhiên... Một cảnh đẹp như mơ không kém gì SaPa hay Hà Giang.

Từ Hà Nội đến Mường Lát, nếu đi bằng đường bộ du khách có thể theo hai con đường chính. Một là theo quốc lộ 6 đi tới ngã ba Tòng Đậu, rẽ sang đường 15A đi huyện Mai Châu rồi đến thị trấn Co Lương (đều thuộc tỉnh Hòa Bình). Từ đây xuôi bên bờ sông Mã đến thị trấn Hồi Xuân, huyện Quan Hóa, rồi thẳng Quốc lộ 15C ngược lên Mường Lát.

Hoặc theo quốc lộ 1A đến TP Thanh Hóa, ngược quốc lộ 47, quốc lộ 15A đến thị trấn Hồi Xuân rồi theo Quốc lộ 15C bên kia cây cầu Hồi Xuân, hoàn tất cuộc chinh phục hơn 100km đường đèo dốc quanh co, chúng ta sẽ tận mắt thấy nơi con sông Mã trở về đất Việt. Và khi nghỉ chân dưới gốc cây đa huyền thoại trên đỉnh Pù Lộc Cộc (Cổng trời) hùng vĩ, chúng ta đã có thể phóng tầm mắt đến những bản làng đầu tiên của đất Mường Lát.

Chặng đường từ Hà Nội đến Mường Lát nếu đi theo quốc lộ 1A thì khoảng 420km. Còn đi theo quốc lộ 6 hành trình sẽ giảm gần một nửa đường. Mường Lát đã và đang là điểm đến hấp dẫn của những du khách thích đi "phượt" và ưa khám phá, mạo hiểm.